فرش ماشینی همانطور که از اسم آن مشخص است قالی‌ای ست که بر خلاف قالی دستبافت با به کارگیری ماشین آلات صنعتی بافته می شود. سرعت در تولید ، مواد اولیه ارزان، حضور تکنولوژی در تولید فرش از مزایای فرش ماشینی هستند که باعث می شود قیمت تمام شده فرش ماشینی برای مشتری مناسب باشد. امکان استفاده از طرح های مختلف نیز یکی از مزایای فرش های ماشینی است.
اولین فرش ماشینی ایرانی در چه سالی تولید شد؟
تاریخچه پیدایش فرش ماشینی در ایران نشان می‌دهد که این محصول در ایران عمری تقریباً ۴۰ ساله دارد.
در ابتدای دهه ۵۰ اولین فرش ماشینی تولید داخل در کارخانجات مخمل و ابریشم کاشان توسط ماشین‌های مخمل بافی ژاکارد و با الیاف مصنوعی براق و پرز نسبتاً کوتاه و وزن سبک، بافته و روانه بازار گردید. همزمان با آن عده‌ای از تجار، فرش‌هایی با همین مشخصات و تا حدی مرغوب‌تر از کشور بلژیک وارد بازار ایران نمودند و سلیقه ایرانی را با پدیده فرش ماشینی آشنا کردند.
با مشاهده استقبال نسبتاً مطلوبی که مردم از فرش ماشینی به عمل آوردند صاحبان گروه صنعتی بهشهر، اقدام به تأسیس شرکت بزرگی به نام شرکت صنایع کاشان نمودند که فعالیت آن در زمینه تولیدات مواد مرتبط با فرش و همچنین خود فرش ماشینی بود و اولین محصول آن در سال ۱۳۵۳ به بازار عرضه شد. این محصول با نمونه‌های قبلی کاملاً متفاوت و شباهت‌های زیادی به فرش دستباف داشت که به خصوص نوع پشمی آن فوق‌العاده مورد اقبال عمومی قرار گرفت. متعاقب آن شرکتهای دیگری نیز تأسیس شدند و در تولید فرش ماشینی به رقابت پرداختند.
سیر تحول شرکتهای تولیدکننده فرش ماشینی
فعالیت و رقابت چند شرکت بزرگ فرش ماشینی تا اواخر سال ۵۷ به‌طور معمول ادامه داشت و شرکتهای بزرگ تولیدکننده فرش با هم در حال رقابت بودند.
پس از مصادره اموال و کارخانجات تعدادی از سرمایه‌داران ایرانی در سال ۵۸ از جمله شرکتهای ملی (مصادره شده)، کارخانجات فرش ماشینی موجود نیز چون صدها واحد تولیدی دیگر زیر پوشش مدیریتی سازمان‌های دولتی مثل سازمان صنایع ملی ایران، بنیاد مستضعفان و جانبازان و … درآمد و مدیران دولتی اکثراً تجربه کافی برای مدیریت این کارخانجات بزرگ و با ارزش را نداشتند و از آن پس منحنی حیات این کارخانجات به سراشیبی افتاده و رو به افول نمود.
در سال ۵۷ تعدادی از متخصصان صنعت نساجی و دست‌اندرکاران صنعت فرش ماشینی و همچنین پاره‌ای از کارخانه‌داران که تا آن زمان در رشته‌های دیگر نساجی فعال بودند به فکر ایجاد واحدهای جدید فرش ماشینی افتادند. کارخانجات خصوصی تولیدکننده فرش ماشینی در گوشه و کنار کشور شروع به کار نمودند و از همین‌جا سیر تحول فرش ماشینی در بخش خصوصی و توقف یکی پس از دیگری کارخانجات بزرگ موجود تحت پوشش دستگاه‌های دولتی آغاز شد.
با انتقال تدریجی متخصصان شاغل در کارخانه‌های بزرگ به کارخانه‌های نوپا رقابت جدیدی در زمینه تولید فرش ماشینی در میان واحدهای بخش خصوصی درگرفت، ولی تحول اساسی در صنعت فرش ماشینی در کشور از سال ۶۵ شروع شد که این سیر تحول موجب ایجاد بیش از ۱۶۰۰ واحد کوچک و بزرگ تولیدکننده فرش گردید که در حال حاضر مشغول رقابتند.
روش تولید فرش ماشینی
فرش ماشینی توسط ماشین آلات مختلفی تولید می‌گردد که می‌توان به دستگاه‌های تکسیما، واندویل، شونهر، Alpha ,CRX, ASR, VTR و… اشاره کرد.
جنس هر فرش نیز می‌تواند آکریلیک یا BCF و مخلوطی از این دو، یا الیاف جدید ابریشم مصنوعی (پلی استر) باشد. قابل ذکر است که فرش‌های ۱۰۰٪ آکریلیک کیفیت و قیمت بالاتری دارند ولی فرش‌های ابریشم مصنوعی در حال حاضر به دلیل عدم پرزدهی و شستشوی بسیار آسان و ثبات و درخشندگی بالا در بازارهای جهانی به عنوان بهترین کفپوش مورد توجه قرار گرفته است و فرش ماشینی بر اساس شانه به ۳۵۰، ۴۴۰، ۵۰۰، ۷۰۰، ۱۰۰۰ و ۱۲۰۰و ۱۵۰۰ شانه تقسیم می‌شوند. تراکم فرش‌ها نیز می‌تواند براساس نوع ماشین و شانه بین ۷۰۰ تا ۴۵۰۰ باشد.
مفهوم شانه و تراکم در فرش ماشینی
هر فرش دو نوع تراکم دارد: عرضی و طولی
تراکم عرضی فرش (شانه): به تعداد ریشه (گره رنگ) در یک متر از عرض فرش می‌گویند که به نام شانه شناخته می‌شود. برای مثال: قالی ۵۰۰ شانه به این معنی است که در هر متر از عرض فرش معادل ۵۰۰ ریشه (گره رنگ) بافته شده‌است. شانه‌هایی که به‌طور معمول در بازار می‌باشند عبارتند از: ۳۲۰-۳۵۰-۳۸۰-۴۰۰-۴۴۰-۵۰۰-۷۰۰-۱۰۰۰-۱۲۰۰-۱۵۰۰ شانه
تراکم طول فرش (تراکم): به تعداد ریشه (گره رنگ) در یک متر از طول فرش می‌گویند. برای مثال: قالی با تراکم ۷۰۰ یعنی در یک متر از طول فرش معادل ۷۰۰ ریشه (گره رنگ) بافته شده وجود دارد، تراکم‌هایی که به‌طور معمول در بازار می‌باشند عبارتند از: ۷۰۰-۸۰۰-۹۰۰-۱۰۰۰-۱۴۰۰-۲۵۵۰-۳۰۰۰-۳۲۰۰-۳۶۰۰-۴۵۰۰ رج می‌باشد.
(همچنین تراکم طولی با توجه به روش‌های مختلف بافت فرش ماشینی با یکدیگر دارای تفاوت می‌باشد)
تعداد ریشه (گره رنگ) در یک متر مربع از فرش: تراکم عرضی ضرب در تراکم طولی را گویند. برای مثال اگر تعداد گره رنگ در عرض برابر با ۷۰۰ گره و در طول هم معادل ۹۰۰ گره رنگ باشد؛ بنابراین تعداد ریشه (گره رنگ) در یک متر مربع ۶۳۰/۰۰۰=۹۰۰x۷۰۰
همیشه مقدار تراکم از شانه بیشتر است و حاصل ضرب شانه و تراکم تعداد سر نخ در متر مربع و حاصل ضرب شانه و تراکم تقسیم بر ۲ یا ۳ (بسته به نوع دستگاه فرش بافی) تعداد گره در متر مربع می‌شود.
فرش ماشینی کاشان مشهورترین فرش ماشینی
کارخانجات فرش ماشینی در اکثر شهرهای کشور وجود دارد ولی بسته به امکانات در برخی شهرهای کشور از کثرت بیشتری برخوردار است که می‌توان کاشان را به عنوان پایتخت فرش ماشینی ایران نامید چرا که در این شهر بیش از ۷۰۰ واحد فعال در امر تولید فرش ماشینی فعال است. همچنین تولید فرش ماشینی در شهرهای آران و بیدگل، کاشان ، مشهد، دلیجان، یزد، اصفهان و تهران، ماکو نیز چشمگیر است.
اصطلاح لچک ترنج و حاشیه
فرش‌های سنتی ایران عموماً دارای گلی در وسط به نام ترنج هستند که یادآور حوض‌های خانه‌های قدیمی می‌باشند. چهار مثلث در چهار گوشه فرش، لچک‌ها را تشکیل می‌دهند. قاب دور فرش به نام حاشیه خوانده می‌شود. ترنج به شکل دایره (مانند تصویر روبرو) یا بیضی و برخی اوقات دوکی شکل می‌باشد. طرح لچک‌ها معمولاً برگرفته از ترنج همراه با اضافاتی است.
فرش ماشینی تمام ابریشم
این مدل فرش به دلیل شباهت زیاد با فرش‌های ابریشم تبریز و قم نامگذاری شده‌است. در بافت این مدل فرش‌ها از نخ پلی استر برای شفافیت فرش استفاده می‌شود. بیشتر طرح‌ها و نقشه‌های فرش تمام ابریشم ماشینی از طرح‌های فرش‌های ابریشم تبریز اقتباس شده‌است.
منبع: ویکی‌پدیا